ادعیه؛ میراث معنوی امامان علیهمالسلام

ادعیه؛ میراث معنوی امامان علیهمالسلام

آنچه از دعاهای منقول از امامان شیعه به دست ما رسیده است، منبعی مطمئن و غنی برای شناخت تعالیم عرفانی و توحیدی امامان معصوم و ذخیره فرهنگی ارزشمندی برای بشریّت است.
در کتب سیره و شرح حال امامان، دعاهایی از آن بزرگواران نقل شده است. برخی از عالمان و پژوهشگران نیز به گردآوری این ادعیه و تدوین «صحیفه»های ائمّه علیهمالسلام پرداخته اند و این، جدا از «صحیفه سجّادیّه» است که ماجرایی ویژه و مستندی خاص دارد.

از سوی مؤسّسه «الامام المهدی» ـ در قم، به سرپرستی استاد سیّد محمّدباقر ابطحی اصفهانی ـ مجموعه‌ای شش جلدی تحقیق، تدوین و نشر یافته که حاوی دعاهای چهارده معصوم علیهمالسلام است. جلد ششم این مجموعه، دعاهای امام رضا تا امام مهدی علیهمالسلام را در بردارد. بخش خاصّ به امام یازدهم، عنوان «الصّحیفة العسکریّة، الجامعة الادعیة الحادی عشر من الائمّة، الامام الحسن بن علیّ العسکری» را بر پیشانی خود دارد که حاوی ۵۱ دعای کوتاه و بلند از آن امام همام است.

در این نوشته، مروری گذرا به این ادعیه نورانی داریم، تا از گلگشت در این بوستان عرفان و معنویّت، مشام جان را معطّر سازیم و از میراث معنوی اهل بیت علیهمالسلام بیشتر بهره مند گردیم.

نگاهی اجمالی

در آغاز، مروری بر دعاهای منقول از امام حسن عسکری علیهالسلام داریم، تا با دور نمایه، مناسبتها و جایگاه‌های این دعاها آشنا شویم:

۱. دعای امام در تسبیح خدا، ۲. دعای او در ستایش خداوند، ۳. دعای او در حمد خدا به خاطر دیدن فرزندش، ۴. صلوات او بر پیامبر و یکایک جانشینانش، ۵. دعای او برای درخواست حاجت، ۶. دعا برای حاجت‌طلبی از آستان پروردگار، ۷. دعا برای قضای حوائج پس از نماز، ۸. دعا برای طلب روزی و طول عمر، ۹. دعا در احتجاب و پناهندگی به حرز الهی، ۱۰. دعا در احتجاب و پناه جویی به خدا، ۱۱. دعا برای حرز و ایمنی، ۱۲. دعا در پرهیز از وسوسه‌های شیاطین، ۱۳. دعای مظلوم علیه ظالم، ۱۴. استعاذه از شرّ دشمنان، ۱۵. تعویذ برای درمان تب، ۱۶. تعویذ برای سر درد، ۱۷. دعا برای درمان تب نوبه، ۱۸. دعای روز سوم شعبان، ۱۹. دعا در ماه رمضان، ۲۰. دعا در تعقیب نماز صبح، ۲۱. دعا هنگام صبح، ۲۲. دعای صبح و عصر، ۲۳. دعا برای ورود به مسجد، ۲۴. دعای دیگری برای ورود به مسجد، ۲۵. دعای قنوت، ۲۶. دعای دیگری برای قنوت، ۲۷. دعا پس از فراغت از نماز، ۲۸. دعا برای مشکلات در راه سفر، ۲۹. دعا هنگام غذا خوردن، ۳۰. دعا در ذکر حاملان عرش، ۳۱. دعای توسّل حضرت موسی علیهالسلام به محمد و خاندانش علیهمالسلام ، ۳۲. دعای دیگر حضرت موسی علیهالسلام ، ۳۳ ـ ۳۷. دعاهای دیگر توسّل حضرت موسی علیهالسلام به پیامبر و عترت او علیهمالسلام ، ۳۸. دعای او در مناجات امیر مؤمنان علیهالسلام ، ۳۹ ـ ۴۹. دعاهای او درباره اشخاص گوناگون همچون: اسحاق بن اسماعیل، اشجع، عیسی بن صبیح و محمد بن علی بن ابراهیم، (و ده جمله کوتاه دعایی)، ۵۰. دعا برای ساعت یازدهم روز، ۵۱. دعا برای توسّل به امام عسکری علیهالسلام در ساعت یازده.

همان گونه که از عنوان مناسبت بعضی دعاها برمی‌آید، مفاهیم آن‌ها درباره حمد و ثنای پروردگار، صلوات و درود بر خاندان رسالت، پناه جویی به درگاه خداوند قادر متعال از شرّ دشمنان، کید حاسدان، آفات، امراض، دردها و مشکلات است

همچنان که اشاره شد، تعدادی از این دعاها کوتاه و یک سطری است، بخشی نیز بلند و چند صفحه‌ای و برخی هم متوسّط.

ناگفته نماند که بعضی از این دعاها، از ائمّه علیهمالسلام دیگر هم نقل شده است؛ لذا محقّق گرامی کتاب، با اشاره به اینکه این دعا در دعاهای امام علی یا امام صادق علیهماالسلام و… گذشت، از آوردن دوباره آن پرهیز کرده و تنها جملات نخست دعا را آورده است.

مضامین ادعیه

همان گونه که از عنوان مناسبت بعضی دعاها برمی‌آید، مفاهیم آن‌ها درباره حمد و ثنای پروردگار، صلوات و درود بر خاندان رسالت، پناه جویی به درگاه خداوند قادر متعال از شرّ دشمنان، کید حاسدان، آفات، امراض، دردها و مشکلات است. آنچه هم که در اوقات خاصّی همچون: روز میلاد سیدالشهدا علیهالسلام و ماه رمضان و هنگام غذا خوردن است، اهمیّت این روزها و مناسبتها و عملها و شناخت نعمت‌های پروردگار و توفیق خواهی برای ادای شکر آن‌هاست.

در دعاهای مربوط به اشخاص نیز، در نامهها و توقیعاتی که برای اصحاب خویش و نویسندگان عریضه پاسخ میداده، دعای خیری به تناسب هر شخص، درباره آنان ذکر کرده که گویای عنایت خاصّ حضرت به دوستداران اهل بیت علیهمالسلام و مرتبطان با خطّ ولایت است.

از دعاهایی که اشاره شد، دعاهای شماره ۴، ۶، ۷، ۱۸، ۲۱، ۲۵ و ۵۱، به دلیل مفصّلتر بودن و مضامین بیشتر، درخور توجّه ویژه است.

درنگی در آستان سه دعا

برای ژرف نگری در مفاهیم ادعیه حضرت عسکری علیهالسلام درنگی متأمّلانه در آستان سه دعا داریم، تا با حقایقی از زبان آن حضرت آشنا شویم:

۱. صلوات بر پیامبر و جانشینانش (دعای چهارم)

عبداللّه بن محمّد بن عابد می‌گوید:

در سامرّا در خانه حضرت ابا محمد عسکری علیهالسلام به دیدارش رفتم، سال ۲۵۵ هجری بود. از او خواستم صلوات بر پیامبر و اوصیای آن حضرت را بر من دیکته کند تا بنویسم. کاغذ بسیار هم با خودم برده بودم. حضرت، بی‌آنکه از روی نوشته‌ای املاء کند، بر من دیکته کرد و فرمود: بنویس…

این صلواتها نخست با درود بر خاتم پیامبران شروع شده، سپس بر امیرمؤمنان، بر حضرت فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین، آنگاه بر یکایک امامان علیهمالسلام و درباره هر کدام، صلواتی خاص با عبارات و اوصافی ویژه آمده است که اشاره به ابعاد شخصیت و فضایل و مناقب هر یک از آن زبدگان عالم آفرینش دارد.

در صلوات بر پیامبر، از آن حضرت با اوصافی همچون: حامل وحی، مبلّغ رسالات الهی، معلّم کتاب خدا، بر پا دارنده نماز و زکات و دعوت گر به دین حق یاد می‌کند و از آمرزش الهی در سایه توسّل به آن حضرت سخن می‌گوید، که مظهر رحمت الهی و جلوه بت‌شکنی و طاغوت ستیزی است و آیین او را برترین ادیان برمیشمارد.

در صلوات بر علیّ بن ابی طالب علیهالسلام ،او را به عنوان برادر، جانشین و امانت دار علم و راز رسول خدا، زبان گویای حکمت نبوی، غم زدا از چهره پیامبر و درهم کوبنده کافران و فاجران معرّفی می‌کند و بر دوستان و موالیان او دعا و بر دشمنان و معاندانش نفرین میفرستد.

در صلوات بر حضرت زهرا علیهاالسلام از مقامات والا، برگزیدگی، مظلومیّت، محروم شدنش از حق و جایگاهش نزد خدا و رسول سخن می‌گوید.

همچنین درباره یکایک امامان علیهمالسلام .

راوی می‌گوید:

آن حضرت همین طور میگفت و مینوشتم، تا پس از امام‌هادی علیهالسلام به خودش رسید و توقّف کرد. از او علّتش را پرسیدم، فرمود: اگر نبود که این، دینی است که خداوند فرمانمان داده که ادا کنیم و به اهلش برسانیم، دوست داشتم درباره خود نگویم، لیکن دین است. بنویس.

آنگاه صلوات بر خود و سپس بر امامزمان علیهالسلام را بیان می‌کند که صلوات بر امام عصر طولانیتر از صلوات دیگران است. در فرازی از آن چنین آمده است:

«خداوندا! عدالت را با او آشکار ساز، او را با یاری خود تأیید کن، یاورانش را یاور باش و دشمنانش را خوار گردان. به سبب او جبّاران کفر را در هم شکن و به وسیله او کافران و منافقان و همه ملحدان را نابود ساز، هر جا که باشند، در خاوران و باختران، در خشکی و دریا، در دشت و کوهستان. و با وجود او زمین را پر از عدالت کن و دین پیامبرت را غالب و چیره گردان».

دعای قضای حوائج:
در این دعا، ضمن ستایش‌های بلندی که از مقام رُبوبی شده، از رنج و گرفتاری خویش و پناه جویی به درگاه الهی و استغاثه به حضرت پروردگار سخن گفته است. در بخشی از این دعا، ادّعا نامه‌ای بر ضدّ حکومت جبّاران و ستمگران است

۲. دعای قضای حوائج ( دعای ششم )

حِمْیَری نقل می‌کند:

خدمت آن حضرت بودم، نامه‌ای از زندان به دست امام عسکری علیهالسلام رسید که یکی از هواداران حضرت نوشته بود و از سنگینی کُنْد و زنجیر و بد رفتاری حکومت و پریشان حالی خود شکوه کرده بود. امام عسکری علیهالسلام ضمن دعوت او به صبر و مقاومت و آزمایش دانستن اینگونه مصائب و یادآوری پاداش‌های الهی آن، دستور داد که عریضه‌ای به خداوند بنویسد و آن را به حرم امام حسین علیهالسلام بفرستد و آن را در آن محلّ شریف به خداوند عرضه دارد. متن آن عریضه و شکوائیّه به درگاه خدا چنین باشد: «الی اللّه الملک الدّیّان…»۱

در این دعا، ضمن ستایش‌های بلندی که از مقام رُبوبی شده، از رنج و گرفتاری خویش و پناه جویی به درگاه الهی و استغاثه به حضرت پروردگار سخن گفته است. در بخشی از این دعا، ادّعا نامه‌ای بر ضدّ حکومت جبّاران و ستمگران است. و اینکه آنان در زمین، سلطه یافته و دین‌داران را به بازیچه گرفتهاند و اموال عمومی و بیت‌المال مسلمین را صرف عیّاشی، موسیقی و مُطربی می‌کنند و صاحبان حق را از حقوقشان محروم میسازند و با سلطه جبّارانه خویش، ذلیلان الهی را عزّت میبخشند و عزیزان خدایی را خوار میسازند و در پشت درهای بسته، حجابها و دربانها، خود را از دسترس نیازمندان دور نگه میدارند تا خیرشان به کسی نرسد… «انّه قد علا الجبابرةُ فی ارضک و ظَهَروا فی بلادک…»

در ادامه، حاجات خود را از خدا میخواهد و خواستار رهایی و نجات است و تنها تکیهگاهش را هم خدا میداند که امید هر محروم و بی پناه است. همچنین درودهای بلندی بر پیامبر اکرم و خاندان او و برخی خواسته‌های دیگر بیان شده است.

این دعا و شکوائیّه ـ که آموزش امام عسکری علیهالسلام به یک زندانی سیاسی علوی در عصر طواغیت عبّاسی است ـ به نوعی، کیفرخواست علیه حکّام جائر است که از دین و مسلمانی، نامش را یدک می‌کشند و به بدترین شیوه‌های ظالمانه و غیر اسلامی، بر امّت مسلمان حکم میرانند و پاکان و حقطلبان را به بند می‌کشند.
امام حسن عسگری
۳. دعای قنوت (دعای ۲۵)

این دعا، بُعد سیاسی قوی‌تری دارد. گروهی از مردم قم در سامرّا خدمت آن حضرت میرسند و از بد رفتاری و ستم‌های «موسی بن بُغا»، که حاکم بر آنان بوده است، گلایه و شکایت می‌کنند. امام حسن عسکری علیهالسلام به آن مظلومان یادآور میشود که از «سلاح دعا» بهره بگیرند و در قنوت‌های نمازشان این دعا را بخوانند: «الحمدللّه شکرا لنعمائه و استدعاءً لِمزیده…»۲

دو خطّ روشن و برجسته در کلّیت این دعای مبسوط و ژرف، دیده می‌شود: یکی، خطّ نفرین بر ستمکاران و غاصبان و دیگری، خطّ دعا برای عدالت گستران و حق طلبان.

مثل هر دعای دیگر، آغاز آن با حمد و ثنای الهی و برشمردن نعمت‌های او و درود بر پیامبر خاتم و خاندان اوست. سپس ورود به عرصه نیاز خواهی، حاجت گستری، درد دل و مناجات با پروردگار. آنگاه شکایت به درگاه خدا از سلطه نا اهلان و گسترش ظلم و انحراف و حکومتِ آنان که نه امین بر دین و نه مورد اعتماد بر دنیا و اموالاند، حکومت حقّه اهل بیت را غاصبانه تصرّف کردهاند و آن را دست به دست میگردانند و در بیتالمال، به دلخواه عمل و مصرف می‌کنند و با حقّ محرومان، یتیمان و بیوه زنان، آلات و ابزار موسیقی و لهو و لعب و عیّاشی میخرند و اهل ذمّه را بر مسلمانان مسلّط ساختهاند و کارها را به دست فاجرانِ بی‌دین و بی رحم سپردهاند و هر چه میخواهند، می‌کنند و هر حریمی را می‌شکنند.

امام عسکری علیهالسلام در پایان، از خداوند میطلبد که در سایه حکومت مردان خالص و بندگان صالح، همه آفاق، سرشار از عدالت و رحمت باشد و خداوند، درجات والا و پاداش‌های عظیم به آنان عطا کند

در ادامه، از خداوند میخواهد که شوکت و عظمتشان را بشکند، پرچمشان را سرنگون و کاخ‌هایشان را ویران سازد، خورشیدشان را تیره و یادشان را محو کند و با سنگ حق، مغز آنان را متلاشی کند و رعب و وحشت بر دل‌هایشان افکند و نسل آنان را براندازد و وحدتشان را از هم بپاشد و شرمسار، سرشکسته، خوار و رسوا گرداند.

در فصل دوم این دعای بلند، درخواست امام آن است که حقّ و عدل، آشکار و رایج گردد و در سایه عدالت و داد، دل‌ها زنده، افکار منسجم، حدود الهی برپا، گرسن‌گان و محرومان سیر و کامیاب گردند. درخواست اینکه ما در دولت حق و عدل، تلاشگر و عدالت گستر و حقّ محور باشیم و پناه و مأمنی برای پیروان دین خدا گردیم.

سپس از هر کس که دعوت گر به حق و منادی عدالت و پناه مظلومان و سدّی در مقابل تبهکاران و جانیان باشد، به نیکی یاد کرده و در حقّشان دعا می‌کند و نصرت، غلبه و شوکت آنان را از خدا میطلبد که تنها و تنها برای خدا و ادای وظیفه، هر سختی را تحمّل می‌کنند و رنج سفر و غربت و دوری از خانواده را برای اجرای احکام الهی تحمّل می‌کنند و مردم را به «توحید ناب» در فکر و عمل فرامیخوانند و قیام به امر الهی دارند.

طبعا نمونه اعلا و فرد شاخص اینگونه حق‌طلبی و عدالت گستری، حکومت حقّه حضرت مهدی علیهالسلام است که نوید آن داده شده و خود حضرت عسکری و پیروان او هم چشم به راه ظهور آن سپیده روشن ایمان بودند.

دعا، بسیار عالی و بلند، دارای نکات عرفانی ژرف و اشارات لطیف است که شرح و بسط آن در این مختصر نمیگنجد.

امام عسکری علیهالسلام در پایان، از خداوند میطلبد که در سایه حکومت مردان خالص و بندگان صالح، همه آفاق، سرشار از عدالت و رحمت باشد و خداوند، درجات والا و پاداش‌های عظیم به آنان عطا کند.

این، نگاهی گذرا به سه دعا از ادعیه نورانی امام حسن عسکری علیهالسلام بود. باشد که از مکتب عرفانی معصومان علیهمالسلام درس عبادت و نیایش بیاموزیم و در زندگی، گام جای گام آنان نهیم.